وضعیت آشوبناک و راه رفتن بر روی لبه فراکتال ها

وضعیت آشوبناک و راه رفتن بر روی لبه فراکتال ها

مهدی مطهرنیا

رئیس موسسه «اندیشکده آینده اندیشی سیمرغ- سیمرغ باریخ -»

باریخ نیوز- این روزها در جامعه بزرگ ایرانیان به واسطه بروز تحولات ناشی از جنبش اعتراضی ‍۱۴۰۱ شاهد بروز و ظهور موضوع های متنوعی حول محور آینده نظام سیاسی در ایران فردا هستیم. آینده ایران و ایران آینده مهم ترین ستون فقرات برپایی اندیشکده آینده اندیشی سیمرغ – سیمرغ باریخ – است. بر اساس این رسالت کارکردی است که موضوع هایی چون این عنوان، برای اندیشکده از اهمیت بنیادی برخوردار می شود. از این رو در این مجال کوتاه به تحلیلی اجمالی در این باب خواهیم پرداخت که :«چگونه این معنا و موضوع تا این حد در صحن عمومی جامعه برجسته شده است». برای پاسخ به این پرسش مسیر p4 از p6 را به صورتی ساده و تقلیل پذیرفته ؛ در اندازه های یک یادداشت پی خواهیم جست:

*پیمایش

اخبار منتشره از محافل گوناگون خبری و همچنین توجه به شبکه های گوناگون اجتماعی، همراه با شنیدن گفت و گوها و مجادلات سیاسی در گروه های گوناگون و در شبکه های مختلف اجتماعی بیان کننده این معنا است که مسأله آینده نظام سیاسی در ایران فردا بخواهیم یا نخواهیم؛ درست یا نادرست وجود داشته و قابل ردگیری است. به عبارت فلسفی آن امری موجود است و نمی توان وجود آن در عالم واقعیت را نادیده انگاشت.

امر سابقه دیرینه تری از امروز زمان دارد. بازنگری در نظام حکومتی و شیوه های حکمرانی در دنیای پرشتاب امروز دیگر امری به نسبت پویا است. نمی توان به عنوان امری ایستا به نظام های حکومتی در حال و بیش از حال، در آینده زمان نگریست. در آینده بیش از امروز نمی توان استدلال آورد که در جهت ایجاد ثبات معنادار و قابل تعریف یک کشور باید آینده خویش را در بستر یک نظام حکومتی بدون انجام تغییر مناسب با «دگرش های درونی» و متناسب با «گشتاورهای بیرونی» تعریف کند. تغییرات را نبیند و یا نپذیرد. خود را بازتعریف نکند و راه دگرگونی های مورد نیاز را منسدد کند. متصلب باشد و متحجرانه در برابر هر تغییری مقاومت سخت از خود به نمایش گذارد.

جدای از این امر ماهوی و واقعیت گریزناپذیر و گذیرناپذیر از منظر روایت های تاریخی درون حکومتی و برون حکومتی نیز بازنگری در قانون اساسی و نظام حکمرانی مورد پروا بوده است. سخنان رهبری نظام ج. ا. ایران در باب بازنگری ساختاری حکومت و تبدیل احتمالی آن از نظام موجود به نظام پارلمانی نیز در حافظه نزدیک زمانی ما قابل ردیابی است. در ضمن آن که رهبر نخست انقلاب اسلامی در ایران نیز جمله ای نزدیک به این منطق را بیان نمودند که در پنجاه سال پیش مردم رای دادند و نظام پادشاهی خانواده پهلوی را خواستند. گیرم این خواسته درست و مشروع باشد اما اکنون نسلی دیگر است و خواهان تغییر در آن است.

در خرداد ماه امسال و در آئین بزرگداشت رحلت بنیادگذار جمهوری اسلامی ایران و قیام پانزده خرداد در سال ۱۴۰۱ بود که رهبری نظام ج. ا ایران در سخنرانی سالانه خود بر مزار رهبر انقلاب اسلامی در ایران، از خطر بازگشت به نظام پادشاهی سخن گفتند و اعلام داشتند عده ای به دنبال بازگشت ایران به نظام پادشاهی هستند.

در همین حال در روزهای جاری بیش و پیش از هر چیز در محافل گوناگون سیاسی از جمعیت ها و جماعت‌ها تا گستره پرپهنای شبکه های گوناگون مجازی شاهد صحبت های بسیار و حتی مجادلات فراوان در ارتباط با شاکله ی آینده سیاسی در ایران فردا هستیم.

اصطکاک میان سلطنت طلب ها و مشزوطه خواهان با جمهوریخواهان و طرفداران نظریه هایی چون فدرالیسم در ایران فردا، نمایانگر آن است که پژواک این موضوع در میان محافل گوناگون سیاسی منجر به تبدیل آن به یکی از مهم ترین مباحث در گستره ادبیات سیاسی ایران امروز شده است.

مسأله «وکالت» و در خواست رضا پهلوی از ایرانیان برای دادن وکالت و نمایندگی به وی برای مذاکره با طرف های دیگر در آن چه وی احقاق حق ایرانیان میخواند ؛ شدت پیدا کرد. پشتیبانی بخشی – هر چند محدود – از معترضان و عناصر پیشرو در اعتراضات سال جاری از وی همراه با موج موافق و مخالف با آن؛ در نهایت به طرح بیشتر این موضوع انجامیده است. توئیتر و کلاب هاوس از این معنا و مسایل مربوط به آن نشانه ها فراوانی را دارا است.

*پایش

در پایش اخبار به دست آمده گزاره های متفاوتی را می توان بازدید.

ناامیدی نسبت به رهبری و مدیریت وضع موجود در میان مردم گسترده تر از پیش چهره آراسته است. طرح این موضوع در درون جامعه بزرگ ایرانیان به مخالفان نظام موجود محدود نمی شود؛ بلکه بازنگری در ساختار و اجزای آن در سطوح گوناگون قابل ردیابی است.

پژواک موضوع در صحن عمومی از جدی بودن این مباحث نسبت به گذشته در میان جامعه بزرگ ایرانیان نشان دارد. دیری از این زمان می توان ردپای نه چندان جدّی نگارش قانون اساسی جدید برای ایرانیان را توسط عناصر و کنش گران مخالف ج. ا ایران یافت. اما، این تلاش ها چندان مورد عنایت نبودند. این در حالی است که در وضعیت کنونی به نظر می رسد این مهم بیش از گذشته و بسیار جدی تر به میان آمده است.

طیف وسیعی از نگرانی در این باب قابل مشاهده است. سخنرانی ۱۴ خرداد رهبری نظام ج . ا ایران پس از مصاحبه رضا پهلوی در ۱۳ خرداد و درست یک روز پس از این مصاحبه انعکاس زیادی پیدا کرد.

طرح این مباحث بر محور بازگشت نظام پادشاهی و از سوی دیگر در بستر بروز بیش تر نارضایتی های موجود از عملکرد نظام در پاسخگویی به نیازهای مردمی در قالب تظاهرات معیشتی و تمایل شدیدی به تبدیل شدن این جماعت های معیشتی به تجمیع و تظاهر بر علیه نظم سیاسی و نظام حکومتی پیدا کرد.

اشتباه استراتژیک سیاسی با محوریت یکدست کردن جامعه حاکمیتی – حکومتی به گونه ای که تمام قوا و زیرسیستم های آن ها یکدست با گفتمان انقلابی مرکزیت حاکمیتی و اعمال قدرت حکومتی باشد، بر این سرعت افزود. شتاب حاصل از این معنا دو پژواک را در سطح تحلیل کلان حاصل نمود.:

a: در تیررس قرار دادن حاکمیت و حکومت به جای دولت – قوه مجریه –:

b:شتاب تبدیل شعار ها و مخالفت های معیشتی – اقتصادی به شعارهای اجتماعی – سیاسی.

جنبش اعتراضی اواخر شهریور و گسترش آن به مهر ماه تا اکنون اگرچه برای بسیاری قابل پیش بینی نشان نمی داد . اما، از سوی نگرش های تخصصی بیش از گذشته با هشدار روبرو شد. در سال های گذشته اندک متحصصین و پژوهشگرانی بودند که با احتمال طغیان مردم و حتی امکان آن اشاره می کردند. ولی در سال گذشته و جاری این هشدارها نسبت به گذشته بیشتر شد. نگارنده سال ۱۴۰۰۰ قبل از انتخابات این سال و بعد از آن فزون تر ازقبل؛ با استعاره «مهرضیه» به احتمال طغیان در شهریور و مهر سال ۱۴۰۰ اشاره داشت. دامنه آن را با شدت از میانه مهر تا اواخر آذر دانست که دی و بهمن را در تیررس قرار می دهد و درپایانه فروردین ۱۴۰۲ دوباره بروز و تا شهریور سال آینده را تحت الشعاع خود قرار می دهد.

بروز این جنبش اعتراضی بر شتاب طرح مسایل گوناگون افزود به گونه ای که شاهد ایجاد فضای بسیار پرپهناتری نسب به گذشته در باب مسایل موجود برای آینده بودیم. اکنون در محور موضوع های مطرح در این باب “طرح آینده نظام حکومتی در ایران فردا” بیش از هر مطلب دیگری در ستون فقرات تحولات جاری مطرح و در محافل متعدد در حال پیگیری است.

*پویش

در ردیابی مسأله می توان به موارد و محورهای ذیل عنایت داشت.

تضعیف نظام موجود در پاسخگویی به نیاز های حال و درخواست ها برای آینده. نظام های سیاسی باید پاسخگوی نیازهای اکنون مردم و خواسته های فردای جامعه هدف خود باشند. اگر نظام های سیاسی نتوانند نیازهای امروز را که متوجه گذران زندگی در بافت موقعیتی مناسب برای مردمانشان باشد، فراهم کنند نارضایتی گسترده و میل به دگرگونی افزایش می یابد. این نیازها صرفا اقتصادی هم نیستند و مجموعه وسیع و پیچیده از نیازها را شامل می شوند که آشکارترین آن ها نیازهای اقتصادی و معیشتی است. در همین حال خواسته های فردای مردمان نیز وجود دارد و موجودیت عینی می یابد. به این معنا که با در نظرداشت وظیفه ذاتی حکومت برای بهبود و توسعه سطح زندگی مردمان جامعه ملی از دولت های مدرن توسعه پرشتاب به سوی وضعیت مطلوب و چشم انداز موعودی را خواستار هستند که حکام وعده رسیدن به آن ها را برای به دست گرفتن قدرت و حفظ آن مطرح کرده اند.

این موضوع زمانی از شتاب بیشتر برخوردار می شود که بدانیم در دوره ای از تطبیق گرایی جدید قرار گرفته ایم که من آن را «نوتطبیق گرایی» نامیده ام. نوتطبیق گرایی ما را نه تنها با بیگانگان در حال حاضر که با گذشته بیگانگان در مقام تطبیق با گذشته و حال ما، و همچنین تطبیق گذشته زمان ما با امروز زمان قرار می دهد. مثلا ایران امروز را با نیم قرن پیش کره جنوبی و همچنین پنجاه سال پیش ایران همزمان تطبیق می دهند. اکنون ایران را نیز با پنجاه سال پیش از امروز به مقایسه می نشینند و سیر تحولات و پیشرفت های ایران در این پنجاه سال را با تحولات و پیشرفت های کره جنوبی یا امارات متحده عربی و .. مقایسه می نماید. ظهور فناوری های ارتباطی و شبکه های اجتماعی در سرعت بخشیدن به این فرایند کمک می کنند.

فروریزش نظم موجود و نظام از گسترش سطح نفوذ منطقه ای و بین المللی و انباشت قدرت برای کسب پرستیژ بیشتر به بازگشت به موضع حفظ وضع موجود و صیانت از نظام در برابر امواج پرتلاطم تغییرات کدگذاری انجام شده در ارتباط با «خدای دهه شصت» ناشی از این تلاطم و احساس آن در لایه های درونی از اواخر دهه ۸۰ تا ورود به سده جدید ه . ش بود. بر اساس این معنا به نظر می رسد مردم ایران از بحران «رهایی از اکنون زدگی» کاملا عبور و با ورود به دوره ی جدید اعتراضات در حال گذاشتن نقطه ی پایان به «بحران عبور از اصلاحات» هستند. این معنا بازگشت به اصلاحات و بهره برداری از آن را سخت می کند و عبور از ماه های آینده می تواند این مهم را امکان ناپذیر سازد.

نظام سیاسی در پرتو یکدستی حاکمیتی – حکومتی و استقرار گفتمان انقلابی نمی خواهد و گاه نمی تواند به اصلاحات تن دردهد یا به اصلاح طلبان برای مدیریت وضع موجود اعتماد نماید. اصلاح طلبان نیز در این مسیر دچار لغزش های ماهوی و در حال بازی بر سطح واقعیت های لغزنده ای هستند که نمی توانند از یک سوی در نیروهای اجتماعی فراگیر خواهان تحولات بزرگ جای گیرند و از سویی دیگر به تغییرات کوچک و محدود بسنده نمایند. نه پائین جایی دارند و نه به بالا راهی دارند.

از سویی نمی توانند با عنوان اصلاح طلبی و در درون گفتمان حاصل از آن در کنار نیروهای اجتماعی خواهان تحولات بزرگ و نیروهای سیاسی خواهان دگرگونی نظام سیاسی بنشینند و از سویی نمی توانند در میان هیأت حاکمه و هسته سخت قدرت جایی برای ایجاد تغییرات قابل قبول هوارداران در حال ریزش خود فراهم سازند. اصلاحات در هیات حاکمه مسدود شده است و در میان مردم دیگر قابل پذیرش همگانی و هواداری مثبت – حداقل به اندازه گذشته ی مطلوب خود – نیست.

امید به تغییر و دگرگونی از دگرش ها و گشتارهای محدود به امید به دستیابی به تغییرات بزرگ و حتی انجام انقلاب تمایل پیدا کرده است. جنبش اعتراضی اخیر با شعار جهان شمول «زن ، زندگی، آزادی» و گستردگی بیش از پیش دز ایجاد اتحاد عملی برای ایجاد تغییر – بیش از گذشته – در میان جامعه بزرگ ایرانیان غیر قابل کتمان است. این معنا موجب شده است که علیرغم تزاحم ها و منازعه های طبیعی و صناعی میان ایرانیان در داخل و خارج کشور میل بیشتر و اقدام عملی شایسته تر نسبت به گذشته زمان؛ برای ایجاد وحدت عملی میان ایرانیان انجام یابد.

ایران امروز با توجه به آن چه در همگرایی شدید برای تحت فشار قرار دادن ایران در مجامع بین المللی چون سازمان ملل متحد، و از سوی اتحادیه اروپا دیده می شود در معرض «دیده بانی جهانی» قرار گرفته است و در آینده نزدیک این دیده بانی و اثرات آن بیشتر خود نمایی خواهد کرد.

این می تواند مقدمه ای برای تحت فشار قراردادن فیزیکی ایران و انتقال پرونده از بخش های سیاسی – بین المللی به حوزه نظامی – منطقه ای برای افزایش سطح برخورد فیزیکی با تهران باشد. پیش بینی سیمرغ باریخ متوجه الگوگیری از همین سطح پویش و ردیابی و احتمال تحت فشار دادن بیش تر تهران در سطوح عملیاتی تر نسبت به گذشته است. رویکرد جهانی نشان از :

a:اولیت استراتژیک ایران

b:اولویت استراتژیک چین

c:و الوهیت یا غایی بودن گسترش جهانی یا حداقل بین المللی ناتو

توسط آمریکا در چشم انداز قرن حاضر در نظم نوین جهانی است. از این رو ایران در آینده نزدیک در مرکز اهمیت استراتژیک تغییرات قرار دارد.

*پردازش

به نظر می رسد که آینده تلاطمات در سطوح دهگانه پیشران ها و پیشرانه های موجود در آن ها مدل تغییرات ناشی از ضعف درونی و فشار بیرونی را در آینده پژوهی موضوع برجسته می کند. رویکردهای موجود نشاندهنده تمایلات شدید به گسترش ضعف درونی و حمایت از بیرون در چارچوب گسترده تر تحریم های اقتصادی و زمینه پروری و زمینه سازی برای انجام عملیات نظامی از «امکان به سمت احتمال و انجام» است. روی کار آمدن دست راستی ترین کابینه در اسرائیل در نیم قرن اخیر و احتمال رقابتی شدن مجدد انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بین دو حزب دموکرات و جمهوریخواه به گونه ای که مسایل سیاست خارجی را به امری بس موثر در نتیجه انتخابات تبدیل کند نیز می تواند بر الگوی پیش رو اثر گذارد. این معنا پس از نتیجه انتخابات میان دوره یی کنگره آمریکا بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده است. گروهی رقابتی بودن انتخابات را برای نظام جمهوری اسلامی ایران شایسته می بینند . چرا که می اندیشند درگیری های جناحی بین دو حزب اصلی آمریکا آن ها را از موضوع ایران دور می کند . این در حالی است که در بافت موقعیتی رقابتی در انتخابات آمریکا با توجه به اهمیت مسایل داخلی و هم وزنی دو حزب در این مسایل با یکدیگر در وزن کشی انتخاباتی است که عرصه ی سیاست خارجی و ایجاد یک مقوله صناعی در آستانه انتخابات را برای جلب آرا مورد عنایت بیشتر قرار می دهد.

از منظر منطقه ای نیز ایران در چارچوب فشار منطقه ای از نظر اقتصادی ، سیاسی ، و حتی اجتماعی و فرهنگی قرار دارد. کشورهای رقیب چون عربستان، ترکیه، امارات متحده عربی و کابینه اسرائیل به نمایش قدرت روبه افزایش خود پرداخته اند. در چارچوب نوتطبیق گرایی پیش گفته می توان گفت اکنون این موارد منطقه ای افزوننده به شتاب تحولات داخلی و فشار های بین المللی موجب شده است تا زمینه های مطرح شدن بافت های موضوعی گوناگون به ویژه آینده نظام سیاسی در ایران را آشکارتر به صحن عمومی اجتماع آورد.

با عنایت به همین بافت موقعیتی در درون و منطقه و نظام بین الملل همراه با سیر تحولات است که موضع گیری سران کشور را در باب هر مسأله ی کوچک و بزرگی با پیامدهای مهم همراه می سازد. هر گونه سویه گیری به جلو و یا عقب گرد از مواضع در وضعیت «آشوبناک» قرار دارد و وضع موجود را در «لبه فراکتال»ها قرار می دهد.